Επειδή «για ένα χατίρι στέκει ο κόσμος», κάνουμε το μικρό χατίρι του Γιώργη του Κρασά, ο οποίος μας επισήμανε την έλλειψη καταχώρισης που αφορά στους λυγοδέτες.
Κατ’ αρχήν να διευκρινίσουμε ότι η ορθογραφία της λέξης μπορεί να είναι λάθος. Το γράφουμε με ύψιλον, με το σκεπτικό ότι είναι παράγωγο της λέξης «λυγίζω».
Τι ήταν, λοιπόν, οι λυγοδέτες?
Ήταν ένα αυτοσχέδιο μέσο για το δέσιμο των σπαρτών, συνήθως της ταής (βρώμης) και του σταριού, αλλά και του κριθαριού.
Προκειμένου, λοιπόν, να δεθούν τα σπαρτά, σε δεμάτια, μετά το θερισμό τους, έπρεπε να εφευρεθεί το προσφορότερο μέσον. Μεταλλικά σύρματα (τέλια) ή σπάγκοι δεν υπήρχαν. Το μέσον δεσίματος ήταν ζωτικής σημασίας, γιατί τα σπαρτά, αφού δεθούν σε δεμάτια, έπρεπε να φορτωθούν στα ζώα (γαϊδούρια συνήθως) και να μεταφερθούν, κατά κύριο λόγο από την περιοχή Νύμφης Ποτάμια στο χωριό, στο οποίο υπήρχαν τα αλώνια για να αλωνιστούν.
Μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1960, το δέσιμο με λυγοδέτες ήταν ο μοναδικός τρόπος δεσίματος των σπαρτών σε δεμάτια.
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 έκαναν την εμφάνισή τους οι αλωνιστικές και μπαλιαστικές μηχανές, οι οποίες κατήργησαν τους λυγοδέτες!
Πώς τους κατήργησαν?
Απλά, οι μηχανές έδεναν τα άχυρα σε μπάλες με σύρματα. Κάθε γεωργός, λοιπόν, το χειμώνα όταν άνοιγε της μπάλες με τα άχυρα για να ταΐσει τα ζώα του, φύλαγε τα σύρματα για να τα χρησιμοποιήσει το καλοκαίρι για το δέσιμο των δεματιών με τα σπαρτά του.
Πώς κατασκευάζονταν αυτοί οι περιβόητοι λυγοδέτες?
Κάθε λυγοδέτης έπρεπε να έχει ωφέλιμο μήκος μια οργιά (το μήκος του άνοιγματοε των χεριών ενός άνδρα) προκειμένου να «αγκαλιάζει» ένα δεμάτι με τα στάχια.
Για την κατασκευή του χρησιμοποιούνταν λουμάκοι (νεαροί βλαστοί) πλατάνου ή μυρτιάς. Επειδή στο χωριό μας δεν υπάρχουν αυτοφυείς μεγάλοι πληθυσμοί μυρτιάς, συνήθως χρησιμοποιούνταν νεαροί βλαστοί πλατάνου.
Ο πλάτανος χρησιμοποιούνταν, γιατί έχει το πλεονέκτημα, όταν είναι τρυφερός να είναι μαλακός κι ευλύγιστος, ενώ όταν ξεραθεί σκληραίνει. Για αυτό το λόγο χρησιμοποιούσαν τον πλάτανο στη κατασκευή ζυγών για τα βόδια, αλλά και επίπλων.
Αφού διάλεγαν, έκοβαν, λοιπόν, τους νεαρούς βλαστούς, τους καθάριζαν από τα «παρανοιξίδια» και άφηναν μόνο στη κορυφή τη «φούντα».
Αν οι βλαστοί δεν ήταν ίσιοι, τους «πέτρωναν» μια μέρα προκειμένου να ισιώσουν. Είχε μεγάλη σημασία οι βλαστοί να είναι ίσιοι, γιατί οι λυγοδέτες έπρεπε να «αγκαλιάζουν» ομοιόμορφα, στο κέντρο, το δεμάτι. Διαφορετικά, υπήρχε ο κίνδυνος, στη μεταφορά να «ξεφουκαρώσουν» τα στάχια!
Για την κατασκευή ενός λυγοδέτη, χρειάζονται δυο νεαροί βλαστοί, οι οποίοι δένονται μεταξύ τους.
Το δέσιμο των δυο νεαρών βλαστών γίνονταν με τις κορυφές τους, τις «φούντες» τους. Κάθε κορυφή λυγιζόταν σε σχήμα ύψιλον. Οι δυο κορυφές σταυρώνονταν, η μια μέσα στην άλλη, και με το πέρασμα της βάσης του ενός νεαρού βλαστού στην καμπύλη της κορυφής του άλλου βλαστού σχηματιζόταν ένας κόμπος που έδενε τους δυο βλαστούς.
Μετά το δέσιμο των δυο κορφών, ακολουθούσε το «στρίψιμο» του λυγοδέτη. Όπως είπαμε, κάθε λυγοδέτης αποτελούνταν από δυο νεαρούς βλαστούς δεμένους, μεταξύ τους, με τις κορυφές τους.
Η βάση καθενός από τους δυο νεαρούς βλαστούς στριβόταν, με τα χέρια φυσικά, τόσο όσο να είναι εύκαμπτη, χωρίς να σπάσει.
Στη συνέχεια, άπλωναν το λυγοδέτη στο έδαφος, στοίβαζαν πάνω του τις «αγκαλιές» με τα στάχυα. Όταν ο λυγοδέτης γέμιζε με στάχια, έπιαναν τις δυο βάσεις των νεαρών βλαστών που αποτελούσαν το λυγοδέτη, τις έστριβαν μεταξύ τους, ώστε να γίνει κάποιος κόμπος, και τέλος κάρφωναν τις δυο βάσεις των νεαρών βλαστών μέσα στο δεμάτι για να μη λύσει!
Να σημειωθεί, τέλος, ότι, λόγω των υψηλών θερμοκρασιών του καλοκαιριού, το δέσιμο έπρεπε να γίνει πριν ξεραθούν οι νεαροί βλαστοί, πριν χάσουν την ευελιξία τους για να μην σπάσουν στη διαδικασία του δεσίματος.